Αν επισκεφθεί κανείς το Μουσείο Αφρικανικής Τέχνης του Παρισιού, ή το Εθνικό Μουσείο της Κοπεγχάγης, θα μείνει άναυδος από τον πλούτο και την ποικιλία των μασκών, που στην πλειοψηφία τους προέρχονται από τη Δυτική Αφρική. Το μυστήριο των μασκών της Δυτικής Αφρικής είναι μία πρόκληση για τους λάτρεις της Αφρικανικής τέχνης. Τι συμβολίζουν, πως φτιάχνονται και γιατί διαφορετικές φυλές που γεωγραφικά απέχουν πολύ μεταξύ τους έχουν κοινά στοιχεία στην τέχνη της μάσκας, είναι τα βασικά ερωτήματα που θέτουν, όσοι ασχολούνται μ’αυτό το θέμα. Η έρευνα έδειξε, ότι παρ’όλο που οι φυλές αυτές ζουν πολύ μακριά η μία από την άλλη, η ανάπτυξη της πολιτισμικής τους ταυτότητας είναι κοινή, γιατί έγινε σύμφωνα με το φυσικό περιβάλλον, που στη προκειμένη περίπτωση, είναι το δάσος και η σαβάνα. Σπουδαίο ρόλο έπαιξαν επίσης ο τρόπος διαβίωσης τους, δηλαδή η γεωργία, η κτηνοτροφία και το κυνήγι, καθώς και οι κοινοί τους εχθροί, που εκτός από τις αντίπαλες φυλές, ήταν συνήθως τα μεγάλα αρπακτικά και οι αρρώστιες, που δεν μπορούσαν να εξηγηθούν και αποδίδονταν στα κακά πνεύματα. Σε μερικά σημεία της Δυτικής Αφρικής, οι άνθρωποι ζουν ακόμα με τον παλιό τρόπο των προγόνων τους, αλλά η τελειότητα των σχεδίων, της διακόσμησης, του κοψίματος και η ποικιλία των μασκών, τελειοποιήθηκαν με την εισαγωγή μεταλλικών εργαλείων από τη Δύση. Τα σχέδια στις μάσκες, στα ανάγλυφα, στα ξόανα, τις ασπίδες και τα δόρατα της Δυτικής Αφρικής έγιναν πιο εκλεπτυσμένα και μάλιστα σήμερα, σε κάποια εργαστήρια χρησιμοποιούν καινούργιες μεθόδους με τρυπάνια, τριβεία, ακόμα και βερνίκια. Δεν είναι σπάνιο να δει κάποιος λακαρισμένα σουβενίρ, που καμία σχέση δεν έχουν με τα αυθεντικά αντικείμενα, που αποτελούν μουσειακά κομμάτια και ευτυχώς υπάρχουν ακόμα σε αφθονία στα απομακρυσμένα μέρη του Μάλι, της Μπουρκίνα Φάσο και του Μπενίν. Βέβαια η Δυτική Αφρική δεν είναι Κένυα, ούτε Τανζανία, όπου οι μάσκες και τα λοιπά ξυλόγλυπτα, αποτελούν τμήμα της ανθηρής τουριστικής βιομηχανίας των χωρών αυτών και κατασκευάζονται μαζικά από μεγάλες βιοτεχνίες, που κάνουν εξαγωγές ακόμα και στην Ευρώπη. Για να επανέλθουμε στη Δυτική Αφρική, θα πρέπει να πούμε ότι απ’όλες τις περιοχές της Αφρικής - με εξαίρεση ίσως το Καμερούν και το Κονγκό - είναι η σημαντικότερη σε κατασκευή ξύλινων αντικειμένων και ιδιαίτερα μασκών.

Οι Ντογκόν φτιάχνουν μεγάλες μάσκες, που απεικονίζουν κυρίως ζώα και τα σχέδια μπορούν να χαρακτηριστούν σαν πρωτόγονα, με σημαντικότερες μάσκες τις γιγαντιαίες Κανάγκα. Αντίθετα, στις περιοχές της ανοιχτής σαβάνας, οι Μπόμπο έχουν πιο “πολιτισμένα” στοιχεία στις μάσκες τους, γιατί ήρθαν σε επαφή με τους Ευρωπαίους νωρίτερα.

Εκτός από τους Ντογκόν, λαοί όπως οι Μπόζο, οι Σενούφο και οι Σονγκάι, χρησιμοποιούν ντόπια εργαλεία πολύ καλής ποιότητας, με αποτέλεσμα οι μάσκες που κατασκευάζουν, να είναι αληθινά κομψοτεχνήματα.

Οι λαοί αυτοί εμπνέονται από την ποικιλία των εξωτικών μορφών της ντόπιας χλωρίδας και της πανίδας. Τα υλικά που χρησιμοποιούνται, περιλαμβάνουν ξύλο και φλούδες από διάφορα δέντρα, φύλλα, σπόρους και καρπούς, κοχύλια, φτερά, δέρματα ζώων, έντομα, ανθρώπινα μαλλιά και χρωματισμένο χώμα.

Παραδοσιακά χρώματα είναι το μαύρο, που είτε είναι το φυσικό χρώμα κάποιων ειδών ξύλου, ή παράγεται από κάρβουνο, διάφορα είδη καρπών και ρίζες. Το κόκκινο, που συμβολίζει το αίμα και τη δημιουργία της ζωής, γίνεται από αίμα - συνήθως ζώων, αλλά και σε ορισμένες περιπτώσεις και ανθρώπινο - κοκκινόχωμα που είναι πλούσιο σε σίδηρο και χυμό από ορισμένα φυτά. Τέλος, το άσπρο, που είναι το χρώμα του θανάτου, γίνεται από τριμμένα οστά, ασβεστόλιθο και φυτικά χρώματα. Άλλα δευτερεύοντα χρώματα είναι το γκρίζο, που γίνεται από λάσπη, το κίτρινο που γίνεται από χώμα – συνήθως με θειούχες ενώσεις - το μπλε και το πράσινο, που γίνονται από φύλλα και λουλούδια. Οι σημερινοί τεχνίτες, προτιμούν να χρησιμοποιούν χρώματα του εμπορίου, που μπορούν να τα βρουν στα μπακάλικα των γειτονικών κωμοπόλεων. ΄Όταν χρησιμοποιούνται βερνίκια και λάδια, αυτό γίνεται όχι μόνο για καλύτερη εμφάνιση της μάσκας, αλλά κυρίως για προστασία από παράσιτα και έντομα. Το τελείωμα όμως δεν έχει αυτή τη διαφορετική εμφάνιση που έχουν οι παλιές παραδοσιακές μάσκες.

Ενώ οι Ντογκόν του Μάλι και οι Σενούφο της Ακτής του Ελεφαντοστού είναι επιδέξιοι τεχνίτες του ξύλου, δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για άλλους λαούς όπως οι Φουλάνι, που ειδικεύονται περισσότερο στα κοσμήματα και την υφαντική.

Οι μάσκες φοριούνται σε νεκρώσιμες τελετές, θρησκευτικές εκδηλώσεις και τελετουργίες, χρησιμοποιούνται σαν διώκτες πνευμάτων κρεμασμένες στην είσοδο του σπιτιού, περιφέρονται στους δρόμους των χωριών και στα χωράφια σαν είδος λιτανείας και σε σπάνιες περιπτώσεις καίγονται στην πυρά, μετά την τελετουργία κατά την οποία ήταν το επίκεντρο του λατρευτικού ενδιαφέροντος της φυλής.

Οι Ντογκόν του Μάλι και οι Σόμπα του Μπενίν, χορεύουν με τις μάσκες για να τιμήσουν τα πνεύματα των προγόνων τους, να γιορτάσουν μία γέννηση, ή έναν γάμο, για να σιγουρέψουν τη δύναμη των νέων ανδρών, ή να εξασφαλίσουν πλούσια σοδειά. Θα πρέπει εδώ να αναφερθεί ότι οι Ντογκόν έχουν πάνω από ογδόντα είδη μάσκας, ενώ και οι άλλες φυλές δεν πάνε πίσω. Οι τρομακτικές μάσκες Ντόγιο των Μπούα (Μπουρκίνα Φάσο), που θυμίζουν κουκουβάγιες, καθώς και οι μάσκες Ντόμο – διακοσμημένες με κοχύλια αυτές- των Μπαμπάρα (Μάλι), είναι μερικά μόνο από τα δεκάδες είδη μάσκας που κατασκευάζουν οι φυλές αυτές.

Οι φυλές της Δυτικής Αφρικής και η πολύχρωμη κουλτούρα τους, περιλαμβάνονται στο πρόγραμμα της Δυτικής Αφρικής του Κανόνα.